Polio – czy to tylko historia?
7 listopada, 2018Ile znasz osób po chorobie Heinego-Medina, czyli chorobie wywoływanej przez wirus polio? Pewnie nikogo, a jeśli jednak tak, to założę się, że jest to osoba conajmniej trzydziestokilkuletnia. Ja, w moim 36-letnim życiu, miałam nauczyciela o którym mówiło się, że jest po chorobie Heinego-Medina i w Klinice Neurologii badałam pacjentkę z tzw. zespołem post-polio, czyli musiała zachorować ok. 30 lat wcześniej. Tyle. Mój ojciec, którego przepytałam na okoliczność tego artykułu, ze swojego dzieciństwa (lata 60-te XX wieku) pamięta co najmniej 4 osoby, głównie dzieci… tylko w kilku okolicznych domach!
Skąd ta różnica w naszym doświadczeniu? Szczepienia. Przeprowadzane masowo od 1958 r., gdy liczba zachorowań w przeciągu kilku lat spadła z kilku tysięcy do kilkudziesięciu rocznie, a zgonów z kilkuset do dwóch rocznie. Ostatnie zachorowanie odnotowano w Polsce w 1984 roku.
Szczepionkę opracował zresztą Polak, Hilary Koprowski w 1951 r., kiedy to w Polsce rozpoczynała się epidemia poliomyelitis. Dzięki staraniom profesora producent wynalezionej przez niego szczepionki w szczycie epidemii, w roku 1958, bezpłatnie przekazał 9 mln jej dawek (w piśmiennictwie anglojęzycznym funkcjonuje jako szczepionka Alberta Sabina – polsko-amerykańskiego naukowca, który otrzymał wczesne prace Koprowskiego).
Chociaż epidemie w Europie czy Ameryce Północnej obecnie nie występują, to na świecie nadal są regiony występowania „dzikiego” wirusa: Afganistan, Pakistan i Nigeria (w tym ostanim wirus powrócił po zaprzestaniu szczepień z przyczyn ideologicznych). Występowanie zachorowań budzi szczególe obawy, gdy połączy się migrację ludności z regionów ze stwierdzonym wirusem polio z zaprzestaniem szczepień przez część ludności kraju docelowego bądź tranzytowego tej migracji. Takie „zawleczenia” miały miejsce w 2005 roku w Tadżykistanie i w latach 2013-2014 roku w Izraelu, który jeśli wierzyć zdjęciom z Facebook’a, poza aspektem religijnym, stał się ostatnio popularny turystycznie.
Czym jest choroba Heinego-Medina lub jak brzmi obecne nazewnictwo ostre zapalenie rogów przednich rdzenia kręgowego i dlaczego lekarze, pielęgniarki, edukatorzy oraz organizacje rządowe i pozarządowe walczą by jego epidemie nigdy nie wróciły? To mam nadzieję przybliży Wam poniższy tekst, w którym nie uciekam też od tematu trudnego – zachorowań poszczepiennych.
Zakażenie wirusem polio może dotyczyć wszystkich, dzieci w wieku pół roku do wieku przedszkolnego są jednak w przewadze. W 72-95% przebiega bezobjawowo. I wiem, że już na tym etapie rodzić się może pytanie – to po co szczepić wszystkich? Po pierwsze dlatego, że charakteryzuje się on wysoką zakaźnością i w rejonach jego występowania praktycznie cała populacja ulega zakażeniu, stając się rezerwuarem wirusa. Po drugie, dlatego, że wśród objawowych zakażeń część ma poważne następstwa neurologiczne z trwałych kalectwem i zgonem włącznie. Trzeci powód znajdziecie na końcu tego postu.
Zarażenie odbywa się przez kontakt bezpośredni lub poprzez spożycie skażonej wody czy żywności. Krótko mówiąc łatwo. Szczególnie wrażliwe na zakażenie i jednocześnie skłonniejsze do cięższego zachorowania są osoby z obniżoną (nabytą lub wrodzoną) odpornością, niedożywione i kobiety w ciąży. Wirus namnaża się w tkance chłonnej przewodu pokarmowego i nosogardzieli, co może przebiegać bezobjawowo lub objawiać się niewielkim powiększeniem węzłów chłonnych. Jeśli układ limfatyczny na tym etapie „sobie poradzi” infekcja nie rozprzestrzenia się dalej. To te 72-95%, które przebiega bezobjawowo.
Gdy wirus nie zostanie „zatrzymany” w układzie chłonnym dochodzi do jego masywnego rozsiewu drogą krwi. Wtedy chory doświadcza niespecyficznych, grypopodobnych objawów: złego samopoczucia, bólów gardła, gorączki, czasem bólów mięśni, wymiotów, zaparć lub rzadko biegunki. Nie ma objawów neurologicznych. Jest to tzw. postać poronna. Wśród objawowych zakażeń jest to najlepszy możliwy scenariusz. Mamy na niego 4-24% szansy jeśli się zarazimy.
Kolejne postacie wiążą się już z dostaniem się wirusa do układu nerwowego:
- wstecznie z zainfekowanych mięśni do rogów przednich rdzenia kręgowego
- poprzez zainfekowane komórki układu limfatycznego
- bezpośrednio przez barierę krew-mózg.
1-5% tych zachorowań to tzw. aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, przejawiające się bólami głowy, karku, pleców, brzucha i kończyn, ospałością lub rozdrażnieniem, gorączką czy wymiotami. Tu rokowanie generalnie jest dobre i choroba nie pozostawia trwałych następstw.
Dalej, bardzo rzadkie, obserwowane głównie u niemowląt zapalenie mózgu przejawiające się zaburzeniami świadomości, splątaniem, gorączką, bólami głowy, gorączką czy niedowładami spastycznymi. Zwykle śmiertelne.
Wreszcie, postać porażenna obejmująca 0,5-1% zachorowań, możemy podzielić na postaci:
- rdzeniową (79%)
- opuszkowo-rdzeniową (19%)
- opuszkową (2%)
Objawy obejmują:
- bóle głowy
- bóle mięśni
- gorączkę
- sztywność mięśni przykręgosłupowych
- asymetryczny niedowład wiotki lub porażenia różnych mięśni
- deformacje kostne u dzieci (z uwagi na wiotkość niektórych grup mięśniowych przy prawidłowym napięciu innych na tle procesu wzrastania), np. kończyny mogą być nawet stale zgięte w stawie kolanowym w drugą stronę…
- zaburzenia połykania i mowy (postać opuszkowa i rdzeniowo-opuszkowa)
- zaburzenia oddychania (przy zajęciu mięśni oddechowych)
W ostrej fazie choroby, z powodu niewydolności oddechowej i powikłań płucnych, śmiertelność sięga 10%, w postaci opuszkowej dochodząc nawet do 50%. Jeśli wziąć pod uwagę cały okres choroby to w postaci porażennej jest to 2-5% dzieci, 15-30% dorosłych oraz 25-75% w postaci opuszkowej. Do porażenia zajętych grup mięśni dochodzi bardzo szybko – w kilka godzin do kilku dni. Gdy dojdzie do nieodwracalnego zniszczenia komórek nerwowych odpowiedzialnych za unerwienie mięśni porażenia są trwałe (do 25%).
Leczenie poliomyelitis? Przykro mi to napisać, ale nie będzie to najjaśniejszy moment współczesnej medycyny – tylko objawowe. Nie ma leczenia przyczynowego. Nie licząc pobytu na oddziale intensywnej terapii w razie niewydolności oddechowej czy zaburzeń połykania, postępowanie brzmi trochę jak ze średniowiecza – leżenie na twardym podłożu, odpoczynek i okłady.
Tych, którzy przeżyją czeka długotrwała rehabilitacja. Czasem operacje i/lub konieczność używania sprzętu ortopedycznego (szyn a’la Forrest Gump, kul czy wózków inwalidzkich).
Niestety po 20-30 latach dla około połowy pacjentów okazuje się, że choroba wraca jako zespół post-polio. Pojawia się uczucie ciągłego zmęczenia, problemy ze snem, bóle i zaniki mięśniowe, bóle stawów, gorsza tolerancja bólu i zimna oraz powoli postępujący niedowład wiotki, który może obejmować zarówno wcześniej zajęte kończyny jak i te, które wcześniej wydawały się zaoszczędzone. Mogą pojawić się problemy z połykaniem czy oddychaniem, co szczególnie niebezpieczne zwłaszcza w godzinach nocnych. Leczenie znów bez fajerwerków, bo to głównie leki przeciwbólowe i zabiegi rehabilitacyjne.
Zapobieganie to oczywiście szczepienie. Obecnie są to 4 dawki:
- 3-4 miesiąc życia
- 5-6 miesiąc życia
- 16-18 miesiąc życia
- 6 rok życia (przypominające)
Od kwietnia 2016 roku w Polsce szczepi się tylko szczepionką inaktywowaną (IPV) z uwagi na możliwe zachorowanie na poliomyelitis zarówno osoby szczepionej jak i tych, które weszły z nią w kontakt po podaniu szczepionki żywej (OPV). Takie zachorowania w Polsce do 1995 roku odnotowywano 1-2 rocznie.
Z drugiej strony szczepionka OPV uodparnia osobę szczepioną i jej otoczenie, gdy nie ma takiego powikłania. Z tego powodu do dzisiaj jest używana na świecie, szczególnie w krajach, gdzie brak jest odpowiedniej ilości kadry medycznej (jest to płyn podawany doustnie, a nie zastrzyk).
Czy dorośli, którzy zostali zaszczepieni jako dzieci (pełne szczepienie) powinni się doszczepiać? Generalnie nie ma takich zaleceń. Jednak pojedyncza dawka IPV jest do rozważenia u:
- podróżujących na tereny, gdzie choroba Heinego-Medina występuje
- osoby, który weszły w kontakt z osobą, która zachorowała lub jest takie podejrzenie
- osoby zawodowo pracujące z wirusem polio (np. w labolatoriach).
Przeciwwskazania do szczepienia szczepionką IPV? Nieprawidłowa reakcja po poprzedniej dawce.
Kiedy zaleca się szczepienie odroczyć? Przy ciężkiej lub umiarkowanie ciężkiej chorobie.
Przeciwwskazaniem nie są natomiast:
- przeziębienie
- niedobory odporności u dzieci
- nosicielstwo wirusa HIV
Występujące czasami objawy niepożądane po szczepieniu to np. biegunka, wymioty czy bóle głowy. Miejscowo natomiast bardzo rzadko mogą wystąpić: ból, lekkie zaczerwienienie, obrzęk czy stwardnienie miejsca wkłucia.
Światowa Organizacja Zdrowia stawia sobie za cel eradykację, czyli wyeliminowanie wirusa polio. Pierwotne założenie mówiło o 2005 roku, ale teraz 2018 nie wydaje się już realny, gdy z powodów religijnych, ideologicznych bądź działań wojennych szczepienia nie są realizowane. Człowiek jest jedynym naturalnym gospodarzem wirusa polio. Pomyślcie tylko o ospie prawdziwej, którą uznano za wyeliminowaną w 1980 roku (póki co jest to jedyna wyeradykowana choroba zakaźna). Mój ojciec był na nią szczepiony. Ja już nie.
lek. Magdalena Wysocka-Dudziak, specjalista neurolog
Zapraszam na www.drdudziak.pl gdzie dzielę się wiedzą na temat optymalnie funkcjonującego ciała i umysłu
oraz śledzenie mojego profilu http://www.instagram.com/drdudziak
Bibliografia:
http://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/poliomyelitis/
https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-wirusowe/160603,polio
„Neurologia” red. Adam Stępień
https://www.cdc.gov/vaccines/pubs/pinkbook/polio.html#post
fot. pixabay.com; http://szczepienia.pzh.gov.pl/szczepionki/poliomyelitis/3/#jak-wiele-zachorowan-na-poliomyelitis-wystepuje-w-polsce